Dorivorligi: Turkman mandrogorasining ildizi asosan - Ogʻriq qoldiruvchi (analgetik) spazmolitik (spazmlarni oluvchi), oshqozon-ichak yoʻllari, oʻt pufagi va siydik yoʻllaridagi spazmlari, sedativ (tinchlantiruvchi) va uyqu keltiruvchi, bezovtalik, asabiylik va uyqusizlikda, koʻz qorachigʻini kengaytirishda (oftalmologiyada), shuningdek, soʻlak va boshqa bezlarning sekretsiyasini kamaytirish, dengiz kasalligi (sayohatda koʻngil aynishi)ni oldini olishda samarali vosita sifatida qoʻllaniladi.
Oʻsimlik nomlanishi: ilmiy nomi – Mandrogora turcomacomanica Mizg. boshqa nomlari – Turkman mandragorasi, Oʻrta Osiyo jensheni, Mehrigiyoh, Odami oʻt, Mandrake, Devil's Apple, Love Apple, Luffah yoki Yabruh, Dudaim, Alraune, Mandragore, Mandragoras.
Nimasi bilan ajralib turadi?
Antropomorf (inson shakliga oʻxshash) ildizi: Mandragoraning ildizi koʻpincha inson tanasiga, ba’zan esa qoʻl-oyoqlari boʻlgan kichik odamchaga oʻxshab ketadi. Qadimgi madaniyatlarda u sehrli xususiyatlarga ega deb hisoblangan.
Kuchli va oʻta zaharli tropan alkaloidlari tarkibi: Mandragora tarkibida giotsiamin, skopolamin va atropin kabi kuchli tropan alkaloidlari mavjud. Bu moddalar markaziy asab tizimiga kuchli ta’sir koʻrsatadi. Ular ogʻriq qoldiruvchi, spazmolitik, tinchlantiruvchi va gallyutsinogen ta’sirga ega.
Boy tarixiy va mifologik ahamiyati: Mandragora deyarli boshqa hech qaysi oʻsimlikda uchramaydigan darajada boy folklor va mistik merosga ega. Masalan, uning ildizini yerdan sugʻurib olayotganda odamni jonga qasd qilishga majbur qiladigan dahshatli qichqiriq chiqarishi haqidagi afsona bunga yorqin misoldir. Bu oʻsimlik sehrgarlar, tabiblar va alkimyogarlar tomonidan keng qoʻllanilganligi bilan ajralib turadi.
Tibbiyotdagi noyob oʻrni (ayniqsa qadimda): Qadim zamonlarda mandragora jarrohlik operatsiyalarida narkoz sifatida, kuchli ogʻriq qoldiruvchi, uyqusizlikka qarshi vosita sifatida qoʻllanilgan. Bu uni oʻsha davrlar uchun noyob va qimmatbaho dorivor vositaga aylantirgan. Garchi hozirda uning oʻzi emas, balki undan ajratib olingan sof alkaloidlar tibbiyotda ishlatilsa-da, bu oʻsimlikning tibbiyot rivojiga qoʻshgan hissasi beqiyosdir.
Noyoblik va muhofaza ehtiyoji (Mandragora turcomanica misolida): Ayrim mandragora turlari, jumladan, Oʻzbekistonda uchraydigan Turkman mandragorasi (Mandragora turcomanica Mizg.) faqat ma'lum bir geografik hududlarda tarqalganligi (endemikligi) sababli noyob hisoblanadi. Bu uning tabiatda kamyob ekanligini va muhofazaga muhtojligini koʻrsatadi, bu ham uni boshqa keng tarqalgan oʻsimliklardan ajratib turadi.
Xom ashyosi: Ildizi (radix).
Shifobaxsh xususiyatlari: Mandragora tarkibida juda kuchli tropan alkaloidlari mavjud boʻlib, ular oʻsimlikning zaharli va dorivor xususiyatlarini belgilaydi. Asosiy alkaloidlar: Giotsiamin (Hyoscyamine), Skopolamin (Scopolamine), Atropin (Atropine),
Tibbiy ahamiyati: Qadimda xalq tabobatida keng qoʻllanilgan boʻlsada, bugungi kunda uning tarkibiy qismlari (tozalangan alkaloidlar) zamonaviy tibbiyotda, xususan, oftalmologiya, anesteziologiya va baʼzi nevrologik kasalliklarni davolashda muhim ahamiyatga ega.
Ishlatilishi: Qadimda mandragora turli maqsadlarda ishlatilgan:
Anestetik va ogʻriq qoldiruvchi: Kuchli ogʻriqlarni qoldirish va jarrohlik operatsiyalari oldidan narkoz sifatida.
Sedativ: Tinchlantiruvchi va uyqu keltiruvchi vosita sifatida.
Spazmolitik: Oshqozon-ichak yoʻllari spazmlarini yengillashtirishda.
Mifologik va folklor: Uning inson shaklidagi ildizi tufayli sehrli xususiyatlarga ega deb hisoblangan. Baʼzan u omad, boylik keltiruvchi yoki sevgi eliksirlari tarkibiga kiruvchi oʻsimlik sifatida tilga olinadi.
Qanday ishlatiladi? Mandragora oʻsimligining ishlatilishi uning boy tarixiy va madaniy ahamiyati tufayli juda xilma-xildir. Biroq, shuni ta’kidlash kerakki, oʻsimlikning juda zaharli ekanligi sababli, bugungi kunda uni bevosita va nazoratsiz ishlatish qat’iyan man etiladi. Zamonaviy tibbiyotda uning tarkibidagi tozalangan kimyoviy moddalar (alkaloidlar)gina qoʻllaniladi. Eslatma: Muhim eslatma: Mandragora oʻta zaharli oʻsimlik hisoblanadi. Uning tarkibidagi alkaloidlar juda kuchli boʻlib, nazoratsiz yoki notoʻgʻri ishlatilganda ogʻir zaharlanish, halusinatsiyalar, koma va hatto oʻlimga olib kelishi mumkin. Shu sababli, uni uy sharoitida yoki xalq tabobatida ishlatish qatʼiyan tavsiya etilmaydi. Zamonaviy tibbiyotda uning tarkibidagi sof alkaloidlar (masalan, atropin, skopolamin) farmatsevtika sanoatida qatʼiy nazorat ostida va aniq dozalarda dori vositalari shaklida qoʻllaniladi.
Muallif: TDAU "Dorivor o‘simliklar" kafedrasi tayanch doktorant R.X.Muydinov
Shuningdek o'qing
